„Józefa Ignacego Kraszewskiego koncepcje piszącego podmiotu (na podstawie Poety i świata, Powieści bez tytułu, Pamiętnika Panicza i Dziennika Serafiny)”

W niniejszej pracy podjęta zostaje próba analizy koncepcji podmiotu piszącego, kształtowania się podmiotu przez proces pisania, w czterech powieściach Kraszewskiego (Poeta i świat, Powieść bez tytułu, Pamiętnik panicza, Dziennik Serafiny), zaś charakterystyka pisarskiego i egzystencjalnego dojrzewania głównych bohaterów wybranych powieści staje się w dalszej części wywodu podstawą dla nakreślenia obrazu samego Kraszewskiego jako podmiotu piszącego. Ta propozycja odbioru rozumiana jest nie tyle jako rekonstrukcja intencji twórczych, co projektowany tryb lektury, w którym dzieło autora Ulany organizowane jest przez kategorie kolekcji i dyletantyzmu.

Zasadniczą część pracy poświęcono procesowi dojrzewania głównych bohaterów omawianych powieści, którego początkowy etap, nazwany przez autorkę niewinnością, polega na wierze protagonistów we własną podmiotową niezależność, w wolność od wpływów świata zewnętrznego, zaś strategie konstytuowania własnego „ja” opierają się wówczas na operowaniu opozycjami między naturą i cywilizacją, prawdą i udawaniem, idiomem i repetycją. W toku dorastania Gustaw, Stanisław, Adam i Serafina odkrywają, iż podmiotowa niezależność jest fantazją, której nie można nigdy zrealizować, a także, iż ów mityczny i wspominany z sentymentem okres niewinności nigdy realnie nie istniał. W biografiach poetów uosobieniem wpływu (rozumianego tu za Bloomem oraz interpretacją jego koncepcji w ujęciu Agaty Bielik-Robson), czyli instancji ograniczających indywidualizm, spontaniczność i samoistność podmiotu, są Kochanowski i Mickiewicz, twórcy, do których bohaterowie Kraszewskiego wciąż się odwołują, nie mogąc jednak wykreować dzieła, jakie przekroczyłoby osiągnięcia poprzedników.

Doświadczenie upadku zostaje zanalizowane nie tylko na płaszczyźnie fabularnej, ale również w przestrzeni narracji. Trzy rozdziały poświęcone zostają tekstualnym figurom upadku, czyli dojrzewania, rozpoznawania przez podmiot własnej kondycji jako poddanego sile wpływu. Należą do nich: pęknięcie (zarówno podmiotu, jak i samej narracji), ironia oraz powtórzenie.

Kolejnym podjętym zagadnieniem jest kwestia przetwarzania przez Kraszewskiego w omawianych powieściach własnego doświadczenia. Autorka skupia się tu na dwóch – znamiennych w jej perspektywie – momentach niewspółmierności, czyli rozgrywaniu przez pisarza w powieści wariantów czy alternatywnych wersji swojej biografii. Refleksja ta prowadzi ku konstatacji o powieści jako specyficznie pojętemu polu eksperymentu, w którym wykuwają się koncepcje autora Macochy dotyczące aktu pisania.

Dwa następne rozdziały poświęcono autokreacyjnym strategiom Kraszewskiego jako podmiotu piszącego. Charakterystyka przedstawianych przez twórcę na kartach powieści modeli funkcjonowania podmiotu piszącego prowadzi ku rozpoznaniu specyfiki indywidualnego projektu egzystencjalnego i pisarskiego autora Chaty za wsią.

Ważnym punktem odniesienia dla interpretacji dzieł Kraszewskiego jest tu zagadnienie nowoczesności. Dzieła pisarza czytane są jako odpowiedź na doświadczenie modernitas, rozumiane jako poczucie rozmywania się dawnych zasad, norm, porządku, oraz konieczność stawienia czoła rzeczywistości, która nie jest już w stanie zapewnić podmiotowi żadnych bezpiecznych zasad czy komfortowych modeli egzystencjalnych. Autorka wyodrębnia na przestrzeni omawianych powieści trzy postawy wobec nowoczesności: jej afirmacja (pozbawiona poczucia lęku), nostalgia (połączona z kreacją mitu złotego wieku i ucieczką od współczesności) oraz kondycja ironicznego poety, w której podmiot zawieszony jest między tymi dwoma biegunami. Tę ostatnią postawę reprezentują główni bohaterowie analizowanych tekstów i jej charakterystyce poświęcona była większa część pracy. Na tej podstawie postawione zostaje pytanie o specyfikę projektu pisarskiego samego Kraszewskiego, który z żadną z opisanych przez siebie opcji nie potrafił się w pełni zidentyfikować. Autorka proponuje dwie kategorie, jakie mogłyby określać ów projekt: kolekcję (przeciwstawioną systemowi, redukującemu doświadczenie do intelektualnej, abstrakcyjnej konstrukcji) oraz dyletantyzm (rozumiany jako gotowość podjęcia pracy nieustannego glosowania własnych tez, zgody na niemożliwość osiągnięcia ostatecznej prawdy). Te dwa pojęcia mają także stanowić próbę interpretacji dwóch cech pisarstwa Kraszewskiego, nieustannie przywoływanych przez komentatorów dzieła autora Hrabiny Cosel, tj. niekonsekwencji i płodności.