Metoda:

Ze względu na cel programu, jakim jest dostarczenie informacji nauczycielom i ułatwienie im wyboru podręczników przez dostarczenie łatwych do porównywania danych oraz promowanie wzorów edukacyjnych odpowiadających ideom Stowarzyszenia „Otwarta Rzeczpospolita”, roboczo podzieliliśmy podręczniki na cztery grupy: podręczniki zalecane, podręczniki dobre, podręczniki obojętne, podręczniki nie zalecane.

Poziom odniesienia stanowi model podręcznika dobrego. Należy określić, jakie informacje o wielokulturowości polskiej tradycji oraz zasadach współistnienia w społeczeństwie obywatelskim muszą znaleźć się w takim podręczniku. Ich brak przy jednoczesnym braku oczywistych przekłamań lub wyraźnej perspektywy nacjonalistycznej sprawia, że podręcznik trafia do grupy podręczników obojętnych. Ponadto należy określić listę informacji, które mogłyby znaleźć się w podręczniku bardzo dobrym z punktu widzenia kryteriów Stowarzyszenia. Obecność takich informacji, przy jednoczesnym zamieszczeniu informacji wymaganych na poziomie „podręcznik dobry” umieszczałaby podręcznik w grupie „podręczniki zalecane”. Wykrycie oczywistych przekłamań lub nacjonalistycznej perspektywy wykładu umieszcza podręcznik w grupie „nie zalecane”.

Wszystkie cztery „etykietki” stanowiłyby rodzaj rekomendacji ze strony Stowarzyszenia „Otwarta Rzeczpospolita” dla osób korzystających z bazy danych programu „Szkoła Otwartości”. Ich rola będzie jednak drugorzędna, ponieważ zasadniczym celem programu jest dostarczenie informacji o zawartości podręcznika (recenzja w bazie danych).

I. Historia:

a) podręcznik dobry;

powinny znaleźć się w nim następujące informacje:

• Średniowiecze:
  • wielokulturowość miast średniowiecznych: Niemcy, Żydzi, Ormianie.
• Rzeczpospolita Obojga Narodów:
  • wielonarodowa ludność: Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Żydzi, Tatarzy, Niemcy, Polacy;
  • wielość religii: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, judaizm, islam;
  • struktury demokracji szlacheckiej ponad podziałami religijnymi i etnicznymi;
  • tradycja tolerancji.
• Oświecenie:
  • republikańskie idee oświecenia: umowa społeczna, prawa człowieka, równość obywateli;
• Wiek XIX:
  • rozwój nowoczesnej świadomości narodowej wśród narodów żyjących na terenach dawnej Rzeczpospolitej;
  • modernizacja i przemysł – wielokulturowość i struktura etniczna miast;
• Dwudziestolecie międzywojenne:
  • struktura narodowa ludności II Rzeczpospolitej; zamocowanie prawne mniejszości narodowych – Konstytucja i Mały Traktat Wersalski;
  • kształtowanie się świadomości narodowej wśród mniejszości narodowych (kontynuacja);
  • kwestie narodowościowe: polityka państwa wobec mniejszości i nastroje społeczne;
  • wkład mniejszości w rozwój Rzeczpospolitej;
  • narodziny totalitaryzmów (faszyzm, nazizm, stalinizm);
• Informacje o Holocauście:
  • podstawowe informacje o niemieckiej machinie eksterminacji, getto, nazwy obozów zagłady, ich przeznaczenie – przede wszystkim do eksterminacji ludności żydowskiej i cygańskiej;
  • ofiary II wojny światowej w Polsce; skala zniszczeń wśród społeczności etnicznych;
  • zróżnicowane postawy społeczności polskiej wobec Zagłady (pomoc, obojętność, szmalcownictwo);
• Okres Polski Ludowej:
  • przymusowe migracje ludności (akcja „Wisła”, obóz dla Niemców w Łambinowicach);
  • informacja o pogromach (pogrom kielecki);
  • antysemityzm w wydarzeniach roku 1968;

b) podręcznik zalecany

Jeżeli podręcznik zawiera informacje wymagane na poziomie podręcznika dobrego, osoby oopisujące podręczniki powinny zwracać szczególną uwagę na wszystkie informacje o odmiennościach kulturowych i religijnych, a także fragmenty dotyczące obywatelskich, otwartych form współistnienia i organizowania życia społecznego.

Przykładowo:

• wielonarodowe i wielokulturowe miasta hanzeatyckie;
• cienie i blaski tolerancji w Rzeczpospolitej Obojga Narodów;
• Kościuszko i projekt praw obywatelskich dla wszystkich warstw społecznych;
• bogactwo kulturowe żydowskich miasteczek: chasydyzm, literatura jidisz;
• dwie koncepcje państwa w dwudziestoleciu międzywojennym: J. Piłsudski i R. Dmowski;
• ideologia rasistowska w Niemczech;
• przykłady niechęci wobec obcych w latach 90.

c) podręcznik obojętny

Podręcznik obojętny nie zawiera informacji wymaganych na poziomie podręcznika dobrego, nie ma w nim jednak przekłamań ani wyraźnie ksenofobicznej perspektywy opisu.

d) podręczniki niezalecane

Podręcznik nie zalecany nie przedstawia informacji wymaganych na poziomie podręcznika dobrego i ponadto wykłada historię z perspektywy nacjonalistycznej. Jej wyznacznikiem jest wyłącznie etniczne rozumienie polskości poza więzią obywatelską łączącą przedstawicieli różnych kultur i wyznawców różnych religii. Towarzyszy mu wskazanie i wykluczenie „obcych”. W narracji historycznej tworzy jednostronną, ściśle narodową perspektywę widzenia dziejów, szczególnie tam, gdzie dochodzi do konfliktów między etnicznie rozumianym narodem a innymi obywatelami. Perspektywa taka może dochodzić do głosu szczególnie przy opisie pewnych momentów historii. Ze wstepnych lektur wynika, że należą do nich:

• kształtowanie się przekonania o tożsamości polskości i katolicyzmu w dobie kontrreformacji; jak rozłożone zostały akcenty między opisem innowierców i katolików?; czy wspomina się o wkładzie reformacji w kulturę Rzeczpospolitej?;
• czy konflikty na kresach w XVII wieku przedstawiane są z uwzględnieniem racji kozackich?; czy Kozacy traktowani są jako obcy, czy jako buntująca się grupa w obrębie państwa?;
• perspektywa przedstawiania wojen z Moskwą; idea Polski mocarstwowej;
• ksenofobia w kulturze sarmackiej;
• opis Unii Brzeskiej: akcent na siłę państwa czy też tworzenie podstaw dla wielokulturowości Rzeczpospolitej;
• nieobecność mniejszości narodowych i warstw społecznych w opisie procesów i wydarzeń XIX wieku;
• perspektywa przedstawiania projektu obozu narodowo-demokratycznego i stosunek do myśli R. Dmowskiego; sposób przedstawiania polityki wobec mniejszości; traktowanie ich jako „obcych”, a nie równoprawnych obywateli; czy niemieccy obywatele II Rzeczpospolitej traktowani są wyłącznie jak „piąta kolumna”?;
• perspektywa martyrologiczna zawłaszczająca ofiary Holocaustu; podkreślanie związku Żydów i komunizmu; kwestia kolaboracji lub zdrady Żydów;
• konflikt polsko-ukraiński w latach 1943-45;
• stosunek do koncepcji państwa jednonarodowego po roku 1945;
• Żydzi w stalinowskim aparacie represji;
• ocena wydarzeń roku 1968.

Zarówno przy analizie podręczników do historii jak i do języka polskiego recenzenci powinni zwrócić uwagę na to, jakie wyobrażenia wiązane są z pojęciami „ojczyzna” (np. z jakimi regionami wiąże się to pojęcie?), „dobry obywatel”, „patriota”. Jest to zadanie poboczne i służy próbie odpowiedzi na pytanie, jaki model (modele) patriotyzmu prezentują współczesne podręczniki gimnazjalne do przedmiotów humanistycznych.

II. Język polski

a) podręcznik dobry

Podręcznik dobry powinien charakteryzować się przede wszystkim wielostronnością opisu kultury. Powinien prezentować różne punkty widzenia, różne stanowiska i projekty rozumienia świata oraz przedstawiać tę różnorodność jako wartość.

Podręczniki do gimnazjum nie muszą przyjmować chronologicznego porządku wykładu, skonstruowane są problemowo, a głównym celem nauczania jest wykształcenie umiejętności lektury i analizy tekstów oraz formułowania własnych wypowiedzi. Dlatego treści związane z innością etniczną, religijną i kulturową mogą pojawić się w dowolnym punkcie podręcznika (należy zatem oceniać łącznie cykle dla klas 1-3), mogą być też zilustrowane dowolnymi tekstami literackimi.

Z punktu widzenia Stowarzyszenia Otwarta Rzeczpospolita w dobrym podręczniku pewne problemy powinny zostać zasygnalizowane, powinny też pojawić się pewne informacje:

• w ramach nauczania analizy i rozumienia tekstu (program przewiduje miejsce także dla mechanizmów perswazji) powinien pojawić się problem stereotypu oraz stereotypowego widzenia mniejszości, obcych, sąsiadów itp.;
• problem inności oraz współistnienia z osobami odmiennymi rasowo, narodowo, kulturowo lub religijnie; kwestia tolerancji;
• problem inności społecznej przedstawiony w sposób, który uwrażliwia na los grup upośledzonych społecznie;

b) podręcznik zalecany:

W podręczniku takim powinny znaleźć się tematy wyszczególnione w punkcie „podręcznik dobry”. Ponadto recenzenci powinni zwracać szczególną uwagę na to, czy podręcznik wydobywa problem stereotypowego postrzegania inności rasowej, etnicznej, religijnej, kulturowej i społecznej (zarówno w komentarzach autorów, jak i przez dobór omawianych tekstów), a także na wszystkie informacje o odmiennościach oraz fragmenty dotyczące obywatelskich, otwartych form współistnienia i organizowania życia społecznego. Na przykład:

• czy w podręczniku znalazły się informacje o sąsiadach z Europy Środkowej?;
• czy podręcznik dał okazję do spotkania z odmiennością kulturową czy to przez tekst, który by o niej mówił, czy też przez prezentację tekstu pochodzącego z innego kręgu kulturowego?;
• ile tekstów stwarza nauczycielom okazję do podejmowania problematyki inności i tolerancji?;
• czy podręcznik podejmuje problem krytyki kultury polskiej przez jej wybitnych przedstawicieli?; czy uwrażliwia na kulturotwórczą rolę sporu i dialogu z tradycją narodową?
• czy podręcznik uwrażliwia na możliwe manipulacje językowe i patologie stosowania funkcji perswazyjnej języka (np. w propagandzie, reklamie, hasłach wyborczych)?;

c) podręcznik obojętny

Podręcznik obojętny nie porusza problemów, które powinny znaleźć się w podręczniku dobrym ze względu na kryteria przyjęte przez Stowarzyszenia „Otwarta Rzeczpospolita”, ale wprowadza w kulturę abstrahując od problemów odmienności.

d) podręcznik nie zalecany

Podręcznik nie zalecany nie przedstawia problematyki ujętej w punkcie „podręcznik dobry” a ponadto wprowadza jednostronny i bezalternatywny opis świata. Schlebia stereotypom dotyczącym odmienności narodowej, religijnej lub społecznej (na przykład formułując pytania dla uczniów w sposób, który zakłada, że inność jest piętnem) i zupełnie pomija problem stereotypów kultury polskiej.

Zarówno przy analizie podręczników do historii jak i do języka polskiego recenzenci powinni zwrócić uwagę na to, jakie wyobrażenia wiązane są z pojęciami „ojczyzna” (np. z jakimi regionami wiąże się to pojęcie?), „dobry obywatel”, „patriota”. Jest to zadanie poboczne i służy próbie odpowiedzi na pytanie, jaki model (modele) patriotyzmu prezentują współczesne podręczniki gimnazjalne do przedmiotów humanistycznych.

Opracował zespół w składzie: Elżbieta Janicka, Magdalena Kowalska, Alina Molisak, Katarzyna Porembska, Robert Szuchta, Zofia Zasacka, Daniel Zych, Tomasz Żukowski.

Listę recenzowanych podręczników i recenzje możemy udostępnić na prośbę osób zainteresowanych.

Raport „Szkoła otwartości”