„Carrying the burden of Representation: the Role of Family and Gender in the Hybrid Identification of Postcolonial Britons in the Novels of Hanif Kureishi, Zadie Smith, Monica Ali, and Gautam Malcani (tłum. “Pod brzemieniem tożsamości: znaczenie płci i rodziny w hybrydycznej identyfikacji postkolonialnych Brytyjczyków na przykładzie powieści Hanifa Kureishi, Zadie Smith, Moniki Ali i Gautama Malkani”)

Praca pt. „Carrying the Burden of Representation: the Role of Family and Gender in the Hybrid Identifications of Postcolonial Britons in the Novels of Hanif Kureishi, Zadie Smith, Monica Ali, and Gautam Malkani” ma na celu przybliżenie wpływu, jaki rodzina i płciowość, rozumiana zarówno w kategoriach płci biologicznej, jak i kulturowej, wywiera na proces identyfikacji Brytyjczyków imigranckiego pochodzenia. Poprzez analizę powieści: Budda z przedmieścia Hanifa Kureishi, Białe zęby Zadie Smith, Brick Lane Moniki Ali oraz Londonistan Gautama Malkani, będących dziełami autorów z kręgu tzw. pisarzy diasporycznych, ukazana zostaje współczesna, wieloetniczna rzeczywistość społeczna Zjednoczonego Królestwa, w której ukształtowanie ról płciowych w obrębie danej wspólnoty etnicznej pozostaje jednym z podstawowych wyznaczników odmienności kulturowej.

Próby wytłumaczenia zarysowanego wyżej zjawiska kierują jednocześnie uwagę na fundamentalne znaczenie płci w konstruowaniu wszelkiego rodzaju tożsamości grupowych, które swą wyobrażoną spójność opierają na metaforach pokrewieństwa i więzi rodzinnych. Ta bardzo pierwotna symbolika nabiera nowej ważności w obliczu multikulturalnych zmagań społeczeństw Europy Zachodniej, gdzie procesy asymilacyjne i reakcja na nie przebiegają inaczej w zależności od tego, czy dotyczą kobiet czy mężczyzn, zaś przyjęcie tradycyjnego lub liberalnego podejścia do kwestii równości płci staje się równoznaczne z uleganiem bądź stawianiem oporu wobec tej asymilacji. Schematyczność tak zarysowanego podziału nie uwzględnia jednak problematycznej kwestii identyfikacji najmłodszych członków diaspor, urodzonych w Wielkiej Brytanii, a określanych mianem imigrantów jedynie z racji obcego pochodzenia swych przodków i wskutek panującej w społeczeństwie ksenofobii. Stanowią oni przykład tak zwanych tożsamości hybrydycznych, łączących elementy kultury kraju, w którym dojrzewają oraz kultur, z których wywodzą się ich rodzice. Stają się w ten sposób idealnymi przedstawicielami nowej, zglobalizowanej codzienności, która odrzuca międzypaństwowe granice i powiązane z nimi monolityczne ujęcie narodu.

Wątek analizy określony powyżej zostaje jednak dodatkowo skomplikowany przez kolonialną przeszłość Wielkiej Brytanii, która swą obecną, wielokulturową niejednolitość zawdzięcza niemal w całości minionej epoce podbojów zamorskich. Grzechy i nadużycia dawnego imperium kładą się też cieniem na relacjach między większością społeczeństwa a jego niezliczonymi etnicznymi mniejszościami, w których nieufnym nastawieniu wciąż dostrzec można ślady dawnego strachu, upokorzenia i poczucia krzywdy. Niewątpliwie echa tych brzemiennych w skutki wydarzeń historycznych widać w nieustającej marginalizacji i eksploatacji grup mniejszościowych oraz w formach oporu podejmowanych wobec tych zjawisk i wybuchających na ich skutek konfliktach na tle rasowym. Co ciekawe, ogromne zainteresowanie, jakim cieszy się twórczość diasporycznych artystów, uzmysławia, iż wciąż aktualność zachowuje również inne oblicze kolonializmu, którego wyrazem jest fascynacja egzotyką i obcością. W takim ujęciu egzotyczna inność pełni jednak wyłącznie rolę estetyczną, gdyż głębsza refleksja nad jej bardziej kłopotliwymi implikacjami prowadziłaby jedynie do osłabienia przyjemności płynącej z jej konsumowania.

Głównym punktem odniesienia dla wszelkich analitycznych rozważań jest teoria postkolonialna, która zajmuje się badaniem przyczyn i następstw europejskiego kolonializmu, stanowiącego jedynie symptom oraz przyczynek do szerszej analizy brutalnej pychy i bezwzględnego pędu do władzy i wiedzy leżących u podstaw cywilizacji Zachodu. Praca zwraca więc szczególną uwagę na to, jak przeszłość, w istocie dość zamierzchła, mimo upływu lat i zajścia z pozoru rewolucyjnych zmian w ludzkiej kulturze i mentalności, potrafi nadal komplikować teraźniejszość. Jednocześnie staje się jasne silne uwikłanie ludzkiej płciowości i seksualności w procesy dziejowe i działania o charakterze politycznym, ukazując jak bardzo nakłada się na siebie to co publiczne i prywatne, sfery zwyczajowo silnie rozgraniczane.

Rozdział pierwszy poświęcony jest problemom imigracji obywateli byłych kolonii do Zjednoczonego Królestwa oraz powiązanej z nimi kwestii trudności identyfikacyjnych wynikających ze skomplikowanego dziedzictwa historycznego, narodowego i etnicznego wyobcowania oraz rasowych uprzedzeń białych Brytyjczyków. Rozdział bada także powstanie i kształtowanie kilku modeli relacji tożsamościowych, omawiając wyczerpująco oczekiwania imigrantów jak i ograniczenia wynikające z poszczególnych kategorii. Analiza ta odbywa się na tle szerszych rozważań dotyczących problematyki poszukiwania i konstruowania ludzkiej tożsamości, która w obliczu zmian zachodzących pod wpływem tzw. globalizacji od pewnego czasu zajmuje szczególne miejsce we współczesnej humanistyce. Globalizacja jest zbiorczym pojęciem, które często wykorzystuje się do syntetyzującego opisu szeregu zjawisk i procesów wywołanych głównie postępem technologicznym i gospodarczym, a objawiających się „kurczeniem się czasu i przestrzeni”. Nowo nabyta łatwość w pokonywaniu ogromnych odległości i towarzysząca jej odmienna percepcja przestrzeni oraz dzielących ją już nie tak nieprzepuszczalnych granic geograficznych i państwowych sprawia, że współcześni ludzie stają się nadzwyczajnie mobilni. Z tym wiąże się jednak konieczność redefinicji tożsamości zbiorowych, których istotę i granice w tradycyjnej socjologii wyznaczała zazwyczaj narodowość danej zbiorowości. Tożsamość w tym dawnym ujęciu staje się przez to swego rodzaju dobrem, które należy chronić przed zanieczyszczającym wpływem obcych kultur. Stąd też bardzo wiele miejsca w pracy poświęconych zostało problematyce ksenofobii i rasizmu, które unaoczniają, w jaki sposób praktyki tożsamościotwórcze mogą opierać się na przemocy, tak symbolicznej jak i realnej.

Rozdział drugi analizuje sytuację imigrantek w Zjednoczonym Królestwie. Losy postaci kobiecych opisane na kartach powieści pokazują, jakie znaczenie i rolę odgrywa kobiecość w społecznościach diasporycznych. To na barkach kobiet spoczywa obowiązek niesienia i krzewienia rodzimej kultury na obcej ziemi. Z jednej strony wiąże się to z tradycyjnym podziałem ról i obowiązków domowych, zgodnie z którym to kobieta odpowiedzialna jest za dom i wychowanie dzieci. Matka jest tą osobą, która w pierwszej kolejności przekazuje najmłodszym przedstawicielom danej społeczności wiedzę mającą fundamentalne znaczenie dla kształtującego się właśnie poczucia tożsamości narodowej czy etnicznej – znajomość języka, symboli, świąt, zwyczajów i tradycji. Z drugiej jednak strony, jak wskazuje wiele badaczek feministycznych, od kobiet wymaga się też często, by reprezentowały rodzimą kulturę w sposób bardzo dosłowny, stając się niejako jej ucieleśnieniem. To bowiem przede wszystkim na przedstawicielkach danych grup etnicznych najsilniej widać różnice kulturowe między społecznościami, co osiąga się za pomocą między innymi szczególnego, kobiecego stroju, praktyk woalowania twarzy lub też całego ciała, wzmożonych oczekiwań wobec ich wyborów życiowych, a zwłaszcza rodzinnych itp. Opisywane powieści pokazują jak bohaterki odnajdują się w tych rolach, narzuconych im jako piastunkom ognisk domowych, i w jakim stopniu utożsamiają się z ideą kobiecości funkcjonującą w ich społecznościach etnicznych. Reakcje są, jak można by się było spodziewać, bardzo zróżnicowane – od akceptacji poprzez bunt, na subwersji kończąc.

Kwestia kobiet i kobiecości stanowi też doskonałe pole do analiz spod znaku teorii postkolonialnej, która podważa utarte, binarne rozróżnienie na proste, uciemiężone kobiety imigranckie, czyli tzw. kobiety z krajów trzeciego świata, i wyzwolone, wykształcone kobiety Zachodu. W ten sposób rozdział drugi rozwija omówiony już w pierwszym rozdziale wątek postkolonialnej krytyki feminizmu. Postkolonialne feministki zarzucają bowiem feminizmowi okcydentalnemu, iż pomimo swych emancypacyjnych, wolnościowych korzeni, przesiąknięty jest w rzeczywistości imperialną pychą wyrażającą się w retoryce wyzwalania i niesienia kaganka oświaty dla biednych, słabych, niewykształconych ludzi z krajów rozwijających się. Chociaż autorzy omawianych powieści często skłaniają się ku zachodniemu, liberalnemu modelowi tożsamości jednostkowej i relacji rodzinnych, podzielając stereotypy o „zacofanych imigrantach”, nie czynią tego bezkrytycznie. W ten sposób ukazana zostaje różnorodność światopoglądów i postaw, co komplikuje uproszczoną wizję świata charakterystyczną dla zachodniego, głównonurtowego dyskursu o „kwestii imigranckiej”.

W rozdziale trzecim omówiona zostaje problematyka diasporycznych mężczyzn oraz sposobu, w jaki postrzegają i kształtują swoją męskość. Ten wątek analizy spogląda z odmiennej, „męskiej” perspektywy na problemy i pytania, które pojawiły się w rozdziale poprzedzającym, będąc niejako jego lustrzanym odbiciem. Przede wszystkim daje się zauważyć, że o ile trudności i konflikty, którym stawiają czoła powieściowe postaci kobiece dotyczą głównie domu oraz relacji wewnątrzrodzinnych, o tyle postaci męskie toczą swe boje głównie ze światem zewnętrznym. Analizowani autorzy nawiązują w ten sposób do stereotypowego w pewnym sensie postrzegania sytuacji mężczyzn imigranckiego pochodzenia, którzy rzekomo dzierżą niepodzielną władzę w zaciszu własnego domu, zaś są całkowicie bezsilni w obliczu uprzedzeń i dyskryminacji, które spotykają ich ze strony „rdzennie” brytyjskiego społeczeństwa. Rozdział ten ma na celu zbadanie przyczyn tej bezsilności i jej skutków dla poczucia męskości bohaterów. Drugim ważnym problemem jest zagadnienie sposobów walki z tą bezsilnością, a więc form oporu, jaki bohaterowie stawiają wobec ksenofobii i rasizmu, z którymi stykają się w swej „drugiej ojczyźnie”. Szczególnie boleśnie odczuwają to przedstawiciele najmłodszego pokolenia brytyjskich mniejszości etnicznych, dla których Zjednoczone Królestwo nie jest już miejscem zesłania, ekonomiczną pułapką, z której nie mogą się wydostać, by wrócić do swego „prawdziwego domu”. Fakt, iż jako rdzenni Brytyjczycy nadal nie są i nie czują się akceptowani w swej ojczyźnie, jest dla nich źródłem zgryzoty, która bardzo szybko przerodzić się może w niekontrolowany gniew i agresję. Powieści ukazują, jak głęboko zakorzeniony w społeczeństwie rasizm oraz nieumiejętna polityka multikulturowa władz Wielkiej Brytanii prowadzi do powstawania grup oporu, które nie zawahają się przed użyciem przemocy dla zrealizowania swych postulatów.