„Manifesty tożsamości żydowskiej po Shoah.
O żydostwie aporetycznym Jeana Améry’ego i Bogdana Wojdowskieg”

Problemy tożsamości bywają aktualizowane i wyostrzane w szczególnych okolicznościach życia społecznego – Małgorzata Melchior twierdzi, że „Są to między innymi sytuacje, w których tożsamość jednostki jest negowana, kwestionowana, kiedy jest wynikiem zdefiniowania przez otoczenie i staje się narzuconym z zewnątrz piętnem”1. Nie powinno zatem dziwić, że ocaleni z Zagłady intelektualiści żydowskiego pochodzenia tak wiele uwagi poświęcali skomplikowaniu własnej tożsamości. Piotr Matywiecki pisał w Dwóch oddechach, że nie można być dzisiaj Żydem w sposób naturalny: „Tożsamość żydowska jest zawsze dramatyczna i problematyczna. Po pierwsze dlatego, że człowiek zawsze stawia sobie pytanie, czy będąc przez zagładę odciętym od prawdziwego żydowskiego świata, ma prawo nazywać się Żydem. Po drugie dlatego, że nie wie, czy jego bycie Żydem nie jest tylko odruchem obronnym wobec wszystkich antysemitów”2.

Moja praca poświęcona jest problematyce złożonej tożsamości żydowskiej po 1945 roku rozpatrywanej w kontekście Shoah. Jest próbą zbliżenia się do aporetycznego charakteru osobowości, której fundamentem stała się rasistowska eksterminacja oraz poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, jak doświadczenie ekstremalnego zagrożenia wpływa na poczucie tożsamości ocalonego. Punktem dojścia moich rozważań jest natomiast pytanie o to, czy można mówić o swoistym paradygmacie tożsamości żydowskiej po Zagładzie.

Drogą prowadzącą do rozwiązania tych kwestii jest komparatystyczne spojrzenie na twórczość dwóch ocalonych – mało znanego w Polsce Jeana Améry’ego (1912-1978) oraz równie nieznanego przeciętnemu czytelnikowi Bogdana Wojdowskiego (1930-1994). Za przedmiot analizy wybrałam teksty – zarówno fikcjonalne, jak

i należące do literatury dokumentu osobistego – które w moim przekonaniu są kluczem do zrozumienia tożsamościowych zawirowań obu autorów. Bazę interpretacyjną tworzą z jednej strony eseje Améry’ego z tomu Poza winą i karą [1996], z drugiej natomiast synchroniczna lektura Chleba rzuconego umarłym [1971] i Judaizmu jako losu [1993] Wojdowskiego. Wybór utworów wynikał z przeświadczenia, że właśnie one najlepiej pokazują, co składa się na aporię „bycia Żydem” w świecie po Auschwitz, a zestawione razem, poprzez grę paralelności i przeciwieństw, pozwalają na wyciągnięcie bardziej kompleksowych wniosków, niż czytane w izolacji.

Améry i Wojdowski zgodnie przyznawali, że nie chcą być ani „mandatariuszami”, ani „clownami” Zagłady, mimo to temat Shoah nie opuścił ich nigdy – z różnym natężeniem pojawiał się w każdym utworze, tworząc jeśli nie pierwszoplanowy, to ich podskórny nerw. Pytania, na które obaj poszukiwali odpowiedzi po 1945 roku – zarówno w eseistycznej literaturze świadectwa, jak i w planie fabularnym – brzmiały podobnie: kim oraz jak być po Zagładzie? Co zrobić z piętnem tożsamości narzuconej przez nazistów za milczącym przyzwoleniem społeczeństwa? Jak zachować się wobec antysemityzmu, który przetrwał Zagładę? Jak i czy w ogóle można uporać się z traumatyczną pamięcią przeszłości? Wszystkie te problemy zdaje się podsumowywać Wojdowski w Judaizmie jako losie, pisząc: „Jak zmagać się z chaosem, kiedy innej możliwości [nam] nie dano?” (BW 1993: 70).

Do tej pory jednak żaden z literaturoznawców – poza uwagami Aliny Molisak3 – nie zestawiał ze sobą twórczości Améry’ego i Wojdowskiego. Powodem mogły być dość wyraźne odmienności biograficzne – na pierwszy rzut oka istnieje między pisarzami więcej różnic niż podobieństw. Oboje wychowali się co prawda w rodzinach żydowskich silnie zasymilowanych, jednak ze względu na miejsce urodzenia przynależeli do zupełnie odmiennych tradycji judaizmu. Znacząca jest także różnica wieku – Wojdowski doświadcza wojny jako dziecko, niewiele rozumiejąc z historyczno-politycznych zawirowań tamtego okresu. Natomiast Améry w 1939 roku to człowiek dojrzały i ukształtowany światopoglądowo – żonaty, wykształcony, mający za sobą debiut literacki. Inaczej wyglądała też droga, którą przeszli podczas wojny i okupacji. Autor Poza winą i karą był więźniem licznych obozów koncentracyjnych (m.in. Bergen-Belsen i Buchenwald), doświadczając najgorszego – tortur i pobytu w Auschwitz; Wojdowski spędził dwa lata w getcie warszawskim i dwa kolejne w ukryciu. Także ich powojenne losy bardzo różnią się od siebie – Améry po 1945 roku dobrowolnie wybiera belgijską emigrację, Wojdowski trwa w antysemickiej i komunistycznej Polsce. Wreszcie odmienny był ich stosunek do spuścizny judaistycznej – Améry otwarcie przyznawał się do braku wiedzy i zainteresowania żydostwem, Wojdowski natomiast w latach sześćdziesiątych podjął naukę języka hebrajskiego, a z czasem jego główną misją stało się promowanie kultury żydowskiej.

Mimo tych szkicowo zarysowanych różnic, myślę, że Bogdan Wojdowski jest jednym z nielicznych pisarzy polskich żydowskiego pochodzenia, którego twórczość tak dobrze koresponduje z pisarstwem Jeana Améry’ego. W mojej pracy próbuję uchwycić owe podobieństwa i odsłonić ich mechanizmy. Świadomość złożoności tematu skłoniła mnie do spojrzenia na teksty ocalonych pisarzy z dwóch perspektyw. Z jednej strony socjologicznej (studia Zygmunta Baumana, Ervinga Goffmana, Aleidy Assmann i Małgorzaty Melchior), z drugiej zaś filozoficznej (m.in. rozważania Giorgia Agambena i Emmanuela Levinasa). Jednak żadna z tych teorii nie dominuje, raczej wpuszczają one do interpretacji krótkie refleksy i w ten sposób oświetlają utwory i siebie nawzajem z różnych stron. Wychodząc więc z pozycji szeroko rozumianej antropologii literackiej usiłuję zrozumieć stworzoną przez Améry’ego i Wojdowskiego koncepcję (lub konstrukcję?) losu żydowskiego po Shoah.

Jak zapowiada tytuł mojej pracy skupiłam się na dwóch podstawowych aspektach, które w moim przekonaniu najsilniej łączą obu autorów. Pierwszym z nich jest bardzo mocno wyczuwalny w ich tekstach moralno-intelektualny „klincz myślenia”, wyniesiony z doświadczenia Zagłady – czyli świadomość tego, co w pracy nazywam „żydostwem aporetycznym” (opierając się na prefilozoficznym rozumieniu terminu „aporii”). Drugim aspektem jest natomiast potraktowanie ich utworów jako tożsamościowych manifestów (tego, co w pracy nazywam szczególnym rodzajem „manifestu intymnego”). Powodem jest obecność w ich utworach silnego tonu kontestującego (charakterystycznego dla poetyki manifestu) połączonego z osobistym wyznaniem (będącego domeną świadectwa). Dodatkowo spoglądam na teksty Améry’ego i Wojdowskiego od strony genealogicznej i – wykorzystując szkic Theodora W. Adorna Esej jako forma – próbuję uchwycić związki między esejem, świadectwem i manifestem. Próbuję dowieść, że to właśnie owa hybrydalna forma pozwoliła obu ocalonym na wyrażenie podstawowej aporii ich pozagładowej tożsamości, którą jest według mnie dialektyka buntu i rezygnacji.

Bunt i rezygnacja – to podtytuł jednego z ostatnich esejów Jeana Améry’ego. Z kolei pismo, które Wojdowski zaczął wydawać niedługo przed śmiercią, nosiło kontrowersyjną nazwę „Masada”, nawiązując w ten sposób do tragicznej historii Żydów, którzy po długotrwałym odpieraniu ataku, popełnili akt zbiorowego samobójstwa. Nie jest przypadkiem, że na semantykę obu tytułów składa się dialektyka walki i zwątpienia.

Jean Améry (przed wojną Hans Mayer) popełnił samobójstwo 33 lata po Zagładzie – w 1978 roku; Bogdan Wojdowski (przed wojną Dawid Wojdowski) zdecydował się na ten akt w 1994 roku, ponad 50 lat po ucieczce z getta.

***
Praca podzielona jest na trzy główne części – każdemu z pisarzy poświęcam osobny rozdział (przedstawiając węzłowe punkty biografii oraz interpretując kluczowe dla zrozumienia ich żydostwa teksty), w ostatnim natomiast komparatystycznie zestawiam koncepcje losu żydowskiego zawarte w ich twórczości, wyciągając wnioski i podsumowując rozważania. Rozdziały przeplatane są uwagami teoretycznymi, stanowiącymi (literaturoznawczo-historyczne) tło dla omawianych problemów.

Do pracy dołączyłam ponadto wykonane przeze mnie tłumaczenie eseju Jeana Améry’ego Mein Judentum [Moje żydostwo] z 1978 roku, który dotychczas nie został przełożony na język polski, a stanowi kluczowy tekst dla zrozumienia osobowości (i w dużej mierze twórczości) pisarza.

 

[1] M. Melchior: Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni na «aryjskich papierach». Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa 2004, s. 408.
[2] P. Matywiecki: Dwa oddechy. Szkice o tożsamości żydowskiej i chrześcijańskiej, Warszawa 2010, s. 8.
[3] Alina Molisak jest autorką monografii Bogdana Wojdowskiego, w której w kilku miejscach powołuje się na eseje Jeana Améry’ego z tomu Poza winą i karą. Por. A. Molisak: Judaizm jako los. Rzecz o Bogdanie Wojdowskim, Warszawa 2004.