„Kontakt czy zagrożenie? Wpływ wyjazdu na stypendium zagraniczne na postawy wobec muzułmanów wśród polskich studentów”

Muzułmanie są współcześnie jedną z najsilniej stereotypizowanych i dyskryminowanych grup (Strabac i Listhaug, 2008). Zjawisko to jest na tyle powszechne i poważne, że określa się je mianem islamofobii. Samo pojęcie pojawiło się we wczesnych latach 90-tych, ale dopiero później, zwłaszcza zaś po atakach terrorystycznych na Nowy York, Londyn i Madryt, stało się powszechnie używanym słowem-kluczem oznaczającym „nieuzasadnioną wrogość wobec muzułmanów, odnoszącą się także do praktycznych konsekwencji tej wrogości: dyskryminacji zarówno jednostek, jak i społeczności muzułmańskich, a także do wykluczania ich z udziału w szeroko pojętym życiu politycznym i społecznym.” (Runnymede Trust, 1997, s. 4, tłumaczenie własne).

Ogromną rolę w tworzeniu i utrzymywaniu negatywnego obrazu muzułmanów odgrywają media. Prezentowanie bardzo jednostronnego wizerunku tej grupy, skupianie się na terroryzmie i aktach przemocy, podkreślanie ogromnych różnic kulturowych, zacofania, czy wręcz niższości cywilizacyjnej krajów muzułmańskich, kreowanie wizji nienawiści jaką wyznawcy islamu rzekomo żywią do kultury zachodniej, a jednocześnie niemal całkowity brak jakichkolwiek pozytywnych informacji na ich temat, podtrzymują ideę huntingtonowskiego „zderzenia cywilizacji” (Hafez, 2000; Marek, 2004; Skowron-Nalborczyk, 2003; zob. także: Huntington, 1993). Specyfika polskiego społeczeństwa, wciąż bardzo jednolitego etnicznie i religijnie, sprawia, że szansa skonfrontowania przekazywanych przez media informacji i tworzonego przez nie obrazu muzułmanów z rzeczywistością jest bardzo niewielka. Mniejszość muzułmańska w Polsce jest znikoma. Najczęściej przyjmowane szacunki mówią o około 10-20 tysiącach osób w całym kraju (Marek i Skowron-Nalborczyk, 2005), z czego mniej więcej 5 tysięcy stanowią polscy Tatarzy, zamieszkali na terenie Rzeczpospolitej od XIVw. (dane Związku Muzułmanów RP).

Dla większości Polaków określenia „muzułmanie” i „Arabowie” są bardzo bliskie znaczeniowo, a ci ostatni stanowią jakby prototypową grupę przedstawicieli szerszej kategorii, jaką są „muzułmanie”. W badaniu OBOP z 2001r. Arabowie byli trzecim najczęstszym skojarzeniem ze słowem „islam” (po „religii” i „terroryzmie”). Ze względu na to znaczeniowe pokrewieństwo w analizie dostępnej literatury pozwoliłam sobie na traktowanie stosunku wobec Arabów jako probierza ogólnego stosunku wobec muzułmanów. Mimo znikomej wręcz obecności, Polacy przejawiają wobec wyznawców islamu zdecydowanie negatywne postawy. Już w badaniach z końca lat 80-tych prowadzonych przez Nowicką, Łodzińskiego i Nawrockiego (1990), okazało się, że mimo ogólnie niskiego poziomu wiedzy o Arabach (60% ankietowanych osób odpowiedziało „trudno powiedzieć” na pytanie o cechy przedstawicieli tej grupy) wszystkie, poza jedną, wymieniane cechy były negatywne (np. lenistwo, brak higieny, agresja). Od czasu uwzględnienia Arabów w badaniach CBOS nad stosunkiem Polaków do innych narodów (CBOS, 2003; 2005; 2008; 2011) okazują się oni systematycznie jedną z trzech najbardziej antypatycznych grup (obok Romów i Rumunów). Nasilenie nastrojów antyarabskich przekłada się również na zachowania wobec rodzimej mniejszości muzułmańskiej. W marcu 2009r. odbył się protest stowarzyszenia Europa Przyszłości przeciwko budowie meczetu w Warszawie. Jeszcze w tym samym roku nieznani sprawcy trzykrotnie podpalili budowaną w Białymstoku szkołę koraniczną.

W psychologii społecznej istnieją dwie tradycje badań nad relacjami międzygrupowymi, pozostające w pewnej sprzeczności. Jedna z nich, wywodząca się z podejścia Gordona Allporta hipoteza kontaktu międzygrupowego, opiera się na założeniu, że pozytywny kontakt prowadzi do obniżenia poziomu uprzedzeń i promuje harmonijne relacje międzygrupowe. Kryterium pozytywności zakłada spełnienie czterech warunków: kontakt powinien indywidualizować uczestników, powinni oni mieć równy status i współpracować ze sobą, a cała sytuacja mieć wyraźne poparcie autorytetu lub władzy. (Allport, 1954). Do tych warunków Thomas Pettigrew dodał kolejny: potencjał przyjaźni międzygrupowych (Pettigrew, 1998; Pettigrew & Tropp, 2006), stwierdzając w badaniach empirycznych, że na poprawę postaw najsilniej wpływa posiadanie przyjaciół w grupie obcej.
Druga z omawianych tradycji, znalazła swoje najpełniejsze sformułowanie w zintegrowanej teorii zagrożenia (Stephan & Stephan, 1985; Stephan & Stephan, 2000; Stephan, Stephan, & Gudykunst, 1999; Stephan i in., 2005), wywodzącej się z tradycji badań nad lękiem międzygrupowym. Zgodnie z tym podejściem, sytuacja kontaktu międzygrupowego może powodować w jej uczestnikach lęk, który z kolei może się przyczyniać do uczucia dyskomfortu w kontakcie i podtrzymania, a nawet wzmocnienia negatywnych przekonań, jakie mają wzajemnie na swój temat członkowie różnych grup (Stephan i Stephan, 1985). Zintegrowana teoria zagrożenia proponuje ponadto, że obecność grup „obcych” może stwarzać poczucie zagrożenia: realistycznego, gdy jest ono związane z obawą o pozycję ekonomiczną i polityczną własnej grupy bądź symbolicznego, gdy dotyczy strachu przed zdominowaniem przez odmienne wartości, zwyczaje, wierzenia czy postawy, które reprezentuje grupa obca.
Tak więc obecność przedstawicieli grup obcych może z jednej strony przyczyniać się do poprawy wzajemnych postaw poprzez zwiększanie możliwości kontaktu lub, z drugiej, poprzez nasilenie poczucia zagrożenia działać w odwrotnym kierunku.
Swoją pracę magisterską postanowiłam osnuć na tych dwóch istotnych problemach: praktycznym, tj. bardzo wysokim poziomie uprzedzeń wobec muzułmanów, który nie był jeszcze badany przez psychologów na gruncie polskim oraz teoretycznym, czyli swoistym rozszczepieniu teorii dotyczących dynamiki relacji międzygrupowych. Jednym z głównych założeń pracy było to, że brak kontaktu z osobami wyznającymi islam może się przyczyniać do zwiększonej roli medialnego obrazu tej grupy w kształtowaniu postaw Polaków. Zadałam sobie pytanie o to czy jeśli osoby pochodzące z Polski wyjadą na pewien czas do miejsca gdzie będą miały możliwość wejścia w kontakt z muzułmanami, ich postawy się zmienią, a jeśli tak, to w jakim kierunku? Czy ewentualne zmiany będą zapośredniczone przez obniżenie poziomu lęku odczuwanego wobec muzułmanów? Czy też obecność muzułmanów przyczyni się do wzrostu poczucia zagrożenia z ich strony? Poszukiwałam również odpowiedzi na pytanie o relatywną rolę kontaktu międzygrupowego i poczucia zagrożenia w kształtowaniu postaw. Zdecydowałam się na przeprowadzenie badania wśród uczestników międzynarodowego programu wymiany studenckiej ERASMUS. Zaprojektowałam podłużne badanie, z dwoma pomiarami postaw wobec muzułmanów, które przeprowadziłam wśród studentów warszawskich uczelni przed wyjazdem na stypendium i po około pół roku od wyjazdu. W badaniu uczestniczyły osoby, które wyjeżdżały do państw europejskich, posiadających liczne mniejszości muzułmańskie. Osoby badane w obu pomiarach wypełniały kwestionariusz, na który składał się szereg skal mierzących postawy wobec muzułmanów, poczucie zagrożenia (symbolicznego i realistycznego oraz zgeneralizowany lęk międzygrupowy), skłonność angażowania się w kontakty społeczne o różnym stopniu bliskości z muzułmanami (tzw. dystans społeczny) oraz doświadczenie bezpośredniego kontaktu z muzułmanami.

Najważniejszym wynikiem przeprowadzonych badań było potwierdzenie hipotezy przewidującej polepszenie się postaw wobec muzułmanów po pobycie na stypendium. Mimo że zastosowana, bardzo bezpośrednia, miara uprzedzeń, nie dała oczekiwanych wyników, badani po półrocznym pobycie za granicą studenci odczuwali wobec muzułmanów istotnie niższy dystans społeczny. Oznacza to, że wyjazd przyczynił się u tych osób do zwiększenia gotowości akceptowania muzułmanów jako swoich sąsiadów, współpracowników czy członków rodzin. Dystans społeczny jest mniej niż tradycyjne miary uprzedzeń obarczony zmienną aprobaty społecznej, tj. wzbudza mniejszą skłonność uczestników badań do prezentowania siebie jako nieuprzedzonych.

Badanie wskazało także silniejszą rolę poczucia zagrożenia, zwłaszcza symbolicznego, niż kontaktu w kształtowaniu postaw wobec muzułmanów. Taki wynik potwierdza, przynajmniej w pewnym stopniu, założenie o przemożnym wpływie mediów na postawy wobec wyznawców islamu. Kształtowanie obrazu omawianej grupy jako niebezpiecznej wydaje się znajdować odzwierciedlenie w sile mechanizmów wpływających na postawy Polaków. Związek pomiędzy kontaktem i postawami okazał się bardziej złożony. Badanie potwierdziło postulowany przez Pettigrew i Tropp (2006) mechanizm wpływu kontaktu na postawy międzygrupowe. Zgodnie z ich (a także z moimi) wynikami wpływ kontaktu na postawy jest niebezpośredni. Kontakt powoduje redukcję lęku odczuwanego wobec muzułmanów, a obniżenie poziomu lęku wpływa z kolei na poprawę postaw. Na uwagę zasługuje fakt, że tylko bezpośredni kontakt, taki jak doświadczenie rozmowy z osobą wyznającą islam lub posiadanie znajomych i przyjaciół w tej grupie, wpływały na nastawienie wobec niej. Sama obecność większej liczby muzułmanów w miejscu pobytu na stypendium nie zmieniała nastawienia Polaków.

Omawiane badania były pierwszymi prowadzonymi w Polsce, i jednymi z niewielu w Europie, czy na świecie, które stwierdziły istotny, pozytywny wpływ międzynarodowej wymiany studentów na postawy wobec grup dyskryminowanych, w tym przypadku muzułmanów. Dodatkowo stanowią one potwierdzenie istotności kontaktu międzygrupowego jako metody redukcji uprzedzeń. Kwestia wpływu medialnego obrazu muzułmanów na społeczne postawy wobec nich, choć intuicyjnie uzasadniona, wymaga głębszej i bardziej systematycznej weryfikacji, do czego będę dążyć w czasie mojej dalszej pracy naukowej na studiach doktoranckich. Zamierzam dalej zajmować się stosunkami międzygrupowymi, rozszerzając jednak moje dotychczasowe podejście o bardziej diachroniczną perspektywę uwzględniającą historię badanych grup oraz ich pamięć kolektywną.

 

Bibliografia:
Allport, G., (1954). The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley.
Centrum Badania Opinii Społecznej. (Styczeń, 2003). Czy Polacy lubią inne Narody.Komunikat z badań. Warszawa: CBOS.
Centrum Badania Opinii Społecznej. (Styczeń, 2005). Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikat z badań. Warszawa: CBOS.
Centrum Badania Opinii Społecznej. (Grudzień, 2008). Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikat z badań. Warszawa: CBOS.
Centrum Badania Opinii Społecznej. (Luty, 2011). Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań. Warszawa: CBOS.
Hafez, K. (2000). The West and Islam in the Mass Media: Cornerstones for a New International Culture of Communication in the 21st Century. Bonn: Zentrum für Europäische Integrationsforschung.
Marek, A., Skowron-Nalborczyk, A. (2005). Nie bój się islamu. Leksykon dla dziennikarzy. Warszawa: Towarzystwo „Więź”.
Marek, A. (2004). Obraz islamu i Arabów w wybranych tytułach opiniotwórczej pracy polskiej w 2001r. Bliski Wschód. Społeczeństwa-polityka-tradycje, 1, 129-146.
Nalborczyk, A., S. (2003). The Image of Islam and Muslims in the Polish Mass Media before and after 11 September 2001 [online], Internet-Zeitschrift für Kulturwissenschaften,15. Dostęp: http://www.inst.at/trans/15Nr/01_4/nalborczyk15. htm
Nowicka, E., Łodziński, S., Nawrocki, J.,(1990). Swoi i Obcy. Warszawa: Uniwersytet Warszawski Instytut Socjologii.
Pettigrew, T. F., Tropp, L. (2006). A Meta-Analytic Test of Intergroup Contact Theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90, 751–783.
Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup contact theory. Annual Review of Psychology, 49 ,65-85.
Stephan, W. G., Stephan, C. W. (1985). Intergroup anxiety. Journal of Social Issues, 41, 157-175.
Stephan, W. G., Stephan, C. W. (2000). An integrated threat theory of prejudice. W: Oskamp, S. (Red.)
Reducing Prejudice and Discrimination. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Assoc Inc.
Stephan, W. G., Stephan, C. W., & Gudykunst, W. B (1999). Anxiety in intergroup relations: a comparison of anxiety/uncertainty management theory and integrated threat theory. International Journal of Intercultural Relations, 23, 613-628.
Stephan, W. G. , Renfro, L. C., Esses, V. M., Stephan, C. W., Martin, T. (2005). The effects of feeling threatened on attitudes toward immigrants. International Journal of Intercultural Relations, 29, 1–19.
Strabac, Z., Listhaug, O. (2008). Anti-Muslim prejudice in Europe: A multilevel analysis of survey data form 30 countries. Social Science Research, 37, 268–286.
The Runnymede Trust (1997). Islamophobia a challenge for us all. London: The Runnymede Trust.